Hiện nay trên địa bàn tỉnh Lai Châu đồ gia dụng thủ công được sản xuất tại hầu khắp các thôn, bản không chỉ đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, góp phần tô thắm sự phong phú và đa dạng các sắc màu dân tộc. Nhiều vật dụng thủ công có độ bền, tinh xảo được người tiêu dùng ưa chuộng và tìm được chỗ đứng trên thị trường như: hàng may mặc thổ cẩm của người Thái; đồ đan lát gia dụng của người Khơ Mú; ga đệm, một số nhạc cụ của người Lào, người Lự hay các loại bánh dân tộc của người Giáy. Bên cạnh đó, người Dao, Hà Nhì, Mông, Mảng, Cống, La Hủ, Si La… đều có những nông cụ sản xuất thủ công phù hợp địa bàn cư trú, tập quán canh tác. Theo định hướng trong Quy hoạch Phát triển ngành nghề truyền thống ở tỉnh Lai Châu đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030, tỉnh Lai Châu sẽ phát triển thêm nghề dệt thổ cẩm; nghề làm bánh; phát triển vùng nguyên liệu và nghề làm miến dong tại xã Bình Lư huyện tam Đường…..
2. Cơ sở lý thuyết
Để đẩy mạnh việc bảo tồn và phát triển các nghề truyền thống, ngày 20/8/2014, Chủ tịch UBND tỉnh đã ký Quyết định số 954/QĐ-UBND về việc công nhận làng nghề, nghề truyền thống tỉnh Lai Châu năm 2014 bao gồm 4 làng nghề và nghề truyền thống. Bốn làng nghề được công nhận đó là: Làng nghề sản xuất các loại bánh dân tộc tại bản San Thàng 1, xã San Thàng, thành phố Lai Châu; Làng nghề sản xuất miến dong tại bản Hoa Lư, xã Vân Bình và bản Thống Nhất, xã Bình Lư (huyện Tam Đường); Làng nghề truyền thống (nghề nấu rượu ngô truyền thống) tại bản Sùng Chô, xã Nậm Lỏng, thành phố Lai Châu. Việc công nhận các làng nghề, nghề truyền thống, sẽ giúp cho các làng nghề, nghề truyền thống tỉnh Lai Châu ngày càng phát triển mạnh mẽ theo hướng gắn với thị trường tiêu thụ và thương hiệu sản phẩm, đồng thời là dịp để quảng bá hình ảnh, thương hiệu cho các nghề trên địa bàn, từng bước tạo ra sản phẩm có chất lượng, đáp ứng được nhu cầu thị trường, đưa làng nghề ngày càng phát triển. Từng bước thực hiện chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với xây dựng nông thôn mới, góp phần xóa đói giảm nghèo, tạo việc làm, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa vùng đất Tây Bắc.
3. Kết quả thảo luận
3.1 Một số kết quả đạt được
Trong nhiều năm qua Tỉnh Lai Châu rất quan tâm và ban hành nhiều Nghị quyết, Quyết định nhằm khôi phục, duy trì và phát triển nghề truyền thống. Các sản phẩm của làng nghề đa dạng chủng loại, mẫu mã đẹp, chất lượng tốt, một số có thể cạnh tranh trên thị trường trong và ngoài nước.
Các nghề và làng nghề sản xuất như: Làng nghề sản xuất các loại bánh dân tộc tại bản San Thàng 1, xã San Thàng, thành phố Lai Châu; Làng nghề sản xuất miến dong tại bản Hoa Lư, xã Vân Bình và bản Thống Nhất, xã Bình Lư (huyện Tam Đường); Làng nghề truyền thống (nghề nấu rượu ngô truyền thống) tại bản Sùng Chô, xã Nậm Lỏng, thành phố Lai Châu.
Đến hết năm 2016, trên địa bàn thành phố có 45/67 hộ thuộc bản San Thàng 1 tham gia sản xuất các loại bánh (chiếm 67% số hộ trong bản). Từ nghề làm bánh, hàng năm đã giải quyết việc làm cho 89 lao động, doanh thu bình quân 1.988 triệu đồng/năm, thu nhập bình quân đầu người/năm là 27,5 triệu đồng. Thị trường tiêu thụ sản phẩm chủ yếu tại các phiên chợ San Thàng, thu nhập bình quân 1.5 triệu đồng/người/tháng. Năm 2014, nghề làm các loại bánh dân tộc được công nhận đạt tiêu chí làng nghề theo Quyết định số 954/QĐ-UBND ngày 20/8/2014 của UBND tỉnh về việc công nhận làng nghề, nghề truyền thống trên địa bàn tỉnh Lai Châu. Cùng với nghề làm bánh, thành phố còn có nghề nấu rượu ngô truyền thống với 1 doanh nghiệp và 4 hợp tác xã sản xuất rượu đã đăng ký nhãn hiệu hàng hoá cho 5 sản phẩm: rượu Táo Mèo, rượu H.Mông, rượu Pu Sam Cáp của Công ty TNHH Thương mại Bảo Châu, rượu Mông Pê của Doanh nghiệp tư nhân Minh Hoàng. Sản lượng sản xuất hàng năm đạt trên 200 nghìn lít, doanh thu bình quân đạt 4,8 tỷ đồng/năm; 58 hộ gia đình tham gia nấu rượu ngô truyền thống. Năm 2014 nghề nấu rượu tại bản Sùng Chô, xã Nậm Loỏng cũng được công nhận đạt tiêu chí nghề truyền thống theo Quyết định số 954/QĐ-UBND ngày 20/8/2014 của UBND tỉnh về việc công nhận làng nghề, nghề truyền thống.
Ngoài ra, nghề thêu, dệt thổ cẩm cũng là nghề có từ lâu đời của dân tộc Mông và dân tộc Thái trên địa bàn thành phố, nghề này được bà con các dân tộc thực hiện lúc nông nhàn. Hiện nay, 100% phụ nữ dân tộc Mông của xã Nậm Loỏng đều biết thêu những họa tiết hoa văn của dân tộc Mông. Nguyên liệu sử dụng cho nghề thêu là vải bông sợi, thổ cẩm, vải lanh và đay, chỉ màu, kim thêu, sáp ong... được mua tại các chợ trên địa bàn thành phố. Tuy nhiên hiện chỉ có khoảng 10% số hộ trong xã trồng đay dệt vải, còn lại 90% gia đình sử dụng nguyên liệu và phụ kiện thêu mua tại các chợ trên địa bàn tỉnh.
Có thể nói, với sự quan tâm, đầu tư hỗ trợ của tỉnh, thành phố, việc khôi phục, bảo tồn và phát huy, phát triển nghề và làng nghề truyền thống trên địa tỉnh không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, xã hội mà còn góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa, tạo việc làm, nâng cao đời sống tinh thần và mức hưởng thụ văn hóa cho các dân tộc. Đóng góp tích cực vào chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn và nhiều lợi ích xã hội khác. Mặc dù vậy, việc phát triển, mở rộng các làng nghề tại thành phố hiện nay vẫn còn nhiều khó khăn. Bởi, các cơ sở sản xuất hầu hết là quy mô gia đình, nhóm hộ, sản xuất nhỏ, tự phát nên công cụ, máy móc thiết bị cũ, lạc hậu. Bên cạnh đó, năng lực quản lý sản xuất kinh doanh còn hạn chế; sản phẩm, mẫu mã chưa đa dạng, tính cạnh tranh thấp, thị trường chưa ổn định. Nguồn vốn từ ngân sách của thành phố đầu tư vào lĩnh vực sản xuất tiểu thủ công nghiệp và một số nghề truyền thống địa phương còn hạn chế. Chưa có sự liên kết giữa người sản xuất với thị trường chủ yếu sản xuất thủ công nên năng suất, chất lượng sản phẩm chưa cao...
3.2 Những biện pháp nhăm tiếp tục phát triển nghề và làng nghề truyền thống của tỉnh Lai châu
Thứ nhất: tỉnh Lai Châu chú trọng Bảo đảm thị trường tiêu thụ sản phẩm
Khó khăn nhất của nghề truyền thống ở tỉnh Lai Châu hiện nay là tìm thị trường tiêu thụ. Bởi lẽ, sản phẩm của nghề truyền mẫu mã sản phẩm chưa đa dạng, chưa theo kịp thị hiếu người tiêu dùng cả trong và ngoài nước. Đây là một thực tế khiến cho các sản phẩm nghề truyền thống của tỉnh Lai Châu chưa thể đến nhiều với những thị trường trong nước và đặc biệt là nước ngoài. Hầu hết các làng nghề hiện nay vẫn phát triển manh mún, nhỏ lẻ, khó cạnh tranh với những sản phẩm cùng loại được sản xuất bằng công nghệ hiện đại. Nhất là với những đơn hàng yêu cầu lớn về số lượng, chủng loại và đòi hỏi nghiêm ngặt về thời gian giao hàng. Bên cạnh đó, do thiếu thông tin nên việc mở rộng thị trường tiêu thụ còn chậm. Đa số sản phẩm vẫn sản xuất theo mẫu cũ, ít được cải tiến, sáng tạo mới. Một số làng nghề chuyên sản xuất theo mẫu đặt hàng của khách. Việc đăng ký thương hiệu hàng hóa và kiểu dáng sản phẩm chưa được quan tâm đầu tư, hỗ trợ.
Vì vậy, tỉnh Lai Châu chủ trương xây dựng và đào tạo lao động của các nghề truyền thống tiến hành hiện đại hóa công nghệ trong các nghề sao cho vừa bảo đảm tính nguyên tác, nhưng sản phẩm làm ra không mất đi tính truyền thống, tính độc đáo, độ tinh xảo, vừa đẩy mạnh được việc xây dựng thương hiệu cho các sản phẩm làng nghề đã trở thành đòi hỏi cấp bách đối với hầu hết các làng nghề truyền thống.
Làng nghề miến dong Bình Lư, là một trong những làng nghề đi đầu trong đầu tư, cải tiến mẫu mã sản phẩm hợp với thị hiếu khách hàng. Nhờ đó, sản phẩm được nhiều khách hàng trong nước biết đến. Hiện nay, xã Bình Lư, huyện Tam Đường có trên 50 hộ sản xuất miến dong. Được chế biến hoàn toàn từ tinh bột nguyên chất của củ dong riềng, không sử dụng hóa chất, phụ gia. Miến dong Bình Lư được người tiêu dùng nhớ đến và ưa chuộng bởi những đặc tính riêng biệt, khó lẫn với những loại miến khác. Miến có mùi thơm đặc trưng, không bị chua, vị giòn dai, sợi miến nhỏ khi nấu lên rất mềm nhưng không bị dính, và đặc biệt hơn cả là, miến có thể nấu lại từ 2-3 lần mà không bị nát. Để nâng cao năng suất lao động, nhiều hộ đầu tư máy móc, cải tiến công nghệ sản xuất (giá trị vài chục triệu đến cả trăm triệu đồng) nhằm giảm công lao động, nguồn nhiên liệu, tiết kiệm thời gian mà vẫn đảm bảo chất lượng, hương vị của miến dong Bình Lư. Điển hình như Hợp tác xã Duy Sơn, cơ sở sản xuất Học Phú, Lệ Hoa… ngày cao điểm có thể sản xuất từ hàng chục tạ miến thành phẩm. Những năm qua, để giúp cho làng nghề thêm phát triển, xã Bình Lư đã quy hoạch vùng trồng dong riềng với diện tích 220ha, năng suất đạt 60 tấn củ/ha tập trung nhiều ở các bản Hoa Lư, Thống Nhất, Vân Bình… Bên cạnh đó, để tránh tình trạng bị các tiểu thương ép giá, xã Bình Lư đã tổ chức họp bàn về việc bao tiêu sản phẩm củ dong riềng cho các hộ dân tại 7 bản. Để làng nghề miến dong Bình Lư ngày càng phát triển, mở rộng thị trường, huyện đã tuyên truyền, vận động nhân dân thực hiện sản xuất, chế biến gắn với an toàn vệ sinh thực phẩm. Không dùng hóa chất, chất phụ gia để đảm bảo sức khỏe của gia đình, người tiêu dùng cũng như giữ được hương vị thơm ngon riêng biệt của miến Bình Lư.
Thứ 2, Tỉnh chú trọng công tác đào tạo nghề.
Công tác dạy nghề truyền thống chưa phát huy hiệu quả tại các làng nghề; các mô hình đào tạo nghề vẫn chưa thu hút được đông đảo lao động nông thôn tham gia, chất lượng đào tạo còn hạn chế và thiếu tính bền vững. Chính điều này đã làm hạn chế sự phát triển của nghề và làng nghề truyền thống. Nguyên nhân chính là do đặc thù của nghề truyền thống là nghề đòi hỏi kỹ thuật tinh xảo, người thợ phải được học làm sản phẩm từ đơn giản đến phức tạp với thời gian từ vài năm trở lên mới có thể độc lập gia công sản phẩm có giá trị hàng hóa. Trong khi đó lao động hiện nay ở các nghề truyền thống cảu tỉnh Lai Châu chủ yếu là tự dạy cho nhau, người đi trước truyền lại cho người đi sau; chính vì vậy, rất cần những nghệ nhân, thợ giỏi nghề thủ công, mỹ nghệ tham gia dạy nghề. Ngoài ra, hiện nay, tỉnh mới chú trọng dạy nghề nông nghiệp, công nghiệp mà chưa chú trọng đúng mức việc dạy nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống hoặc lúng túng trong công tác chỉ đạo, định hướng sản xuất… Thực tế, sản phẩm ngành nghề truyền thống muốn hấp dẫn khách hàng thì phải có giá trị văn hóa nghệ thuật. Điều đó không thể thiếu vai trò của nghệ nhân, nghệ sĩ. Vì thế, muốn có bước đột phá về mẫu mã hàng truyền thống hiện đại phải có một chính sách đặc biệt với các nghệ nhân, nghệ sĩ thực thụ.
Đào tạo nghề có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với lực lượng lao động. Đào tạo nghề sẽ tăng cơ hội việc làm, ổn định sinh kế để xóa đói, giảm nghèo. Trong đó, đào tạo nghề truyền thống đang được xem là bài toán tạo sinh kế bền vững, ổn định. Tuy nhiên, hiện nay, loại hình đào tạo nghề truyền thống, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số chưa thực sự được quan tâm, đầu tư... Để vừa tổ chức dạy nghề hiệu quả vừa giải quyết việc làm sau đào tạo cho lao động, cùng với đẩy mạnh tuyên truyền về công tác đào tạo nghề và giải quyết việc làm, tỉnh Lai Châu yêu cầu các địa phương chú trọng công tác khảo sát nhu cầu đào tạo thật sát ngành nghề xã hội cần và phù hợp với điều kiện cụ thể của từng địa phương; nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát quá trình đào tạo… Để đào tạo nghề cho người dân hiệu quả hơn, tỉnh đã có cơ chế tăng cường nguồn lực giáo viên dạy nghề, thu hút cán bộ doanh nghiệp tham gia vào quá trình xây dựng chương trình, đào tạo cùng cơ sở dạy nghề”.